تفاوت شعر غزل، قصیده و مثنوی به زبان ساده و خودمونی!

همه ما توی دوران مدرسه با قالب‌های شعری مختلف ادبیات آشنا شدیم. ما آثار فاخری رو توی هر کدوم از این قالب‌ها داریم که خیلی از اون‌ها خاطرات ما رو تشکیل می‌دن. اما تا حالا شده که در حال خوندن یک شعر بخواین بدونین قالب اون چیه؟ اصلا تفاوت این قالب‌های شعری رو بلدید؟

غزل، قصیده و مثنوی سه تا از این قالب‌های شعری هستن. اما این قالب‌ها از خیلی جهات به هم شبیه بوده و گاهی نمی‌تونیم اون‌ها رو تشخیص بدیم. مثنوی کمی با دو قالب دیگه متفاوته اما غزل و قصیده، شباهت‌های زیادی با هم دارن. در ادامه این مطلب که توسط وبسایت دیفرتو تهیه شده، سعی می‌کنیم تا با بررسی دقیق هر سه تای این قالبهای شعری فارسی، به زبان ساده و خودمونی، با تفاوت غزل، قصیده و مثنوی آشنا بشیم. اگر شما هم جزو اون دسته از افرادی هستید که با این موضوع مشکل داشتید، این مطلب رو از دست ندید اما قبل از هرچیز، باید هر کدوم از این قالبهای شعری رو بشناسیم.

قالب شعری غزل

در اکثر مواقع، اگر با شعری مواجه شدید که حس عشق و عاشقی داره و از احساسات حرف میزنه، قالب این نوع شعر، غزل هست. عشقی که در قالب شعری غزل از اون حرف می‌زنیم، میتونه برای یک معشوق زمینی یا آسمانی باشه. البته عشق زمینی در اشعار غزل برای یک حس پست نیست و معشوق از یک جایگاه والا برخورداره. البته که شاعرای غزل‌سرا فقط برای معشوق نمی‌نویسن و گاهی این اشعار مضمون عرفانی و حتی اجتماعی پیدا می‌کنه. غزل‌های با موضوع اجتماعی، معمولاً بعد از انقلاب مشروطه دیده می‌شدن.

ابیات اول و آخر غزل اسم‌های به خصوص دارن. به بیت اول غزل، «مطلع» و بیت آخر «مقطع» میگن. معمولاً تعداد بیت‌های غزل بین 5 تا 12 بیته اما ممکنه تا 15 بیت هم برسه. یکی دیگه از مواردی که در غزل وجود داره، این هست که ابیات مختلف ممکنه مطالب متنوعی رو مطرح کنند.

شاعرای متعددی از قالب غزل برای اشعار خودشون استفاده می‌کردن. از مشهورترین غزل‌سراهای ایرانی میشه حافظ، مولوی، عراقی، رهی معیری، سعدی، صائب تبریزی، فرخی یزدی و شهریار رو نام برد. قالب شعری غزل از قرن ششم پدیدار شد. اما با توجه به این که خیلی از ما قالب‌های غزل و قصیده رو با هم اشتباه می‌گیریم، بهتره با قصیده هم آشنا بشیم.

قالب شعری قصیده

قالب شعری قصیده نسبت به غزل، قدمت بیشتری داره. از این قالب شعری عموماً برای ستایش و نکوهش سوژه‌های طبیعی استفاده میشه و یا مسائل اخلاقی رو بیان میکنه. در قصیده معمولاً تعداد ابیات بیشتر از 15 بیت میشه که مصراع اول و همه مصراع‌های زوج با هم هم‌قافیه هستن. از اونجایی که سرودن شعر در این قالب کمی سخت‌تره، بسیاری افراد اون رو نشان از توانایی بالای شاعر میدونن.

به‌طور کلی، اشعار با قالب شعری قصیده از چهار بخش اصلی تشکیل میشن. این چهار بخش عبارت اند از:

• تغزل: بخش ابتدایی و مقدمه قصیده که مضمون عاشقی و یا وصف طبیعت داره.
• تخلص: این بخش از قصیده، رابطه‌ای بین تغزل و تنه اصلی ایجاد میکنه و در واقع این دو بخش رو به هم مرتبط میکنه.
• تنه اصلی: هر آنچه که شاعر قصد داره در قصیده خودش بیان کنه، در این بخش قرار می‌گیره. مضامین این بخش از قصیده معمولاً شامل پند و اندرز، عرفان، مدح، حکمت، رثا و … هستن.
• شریطه: این آخرین بخش از قصیده است. در این بخش، شاعر برای ممدوح خود دعای جاودانگی میکنه.

حالا که با بخش‌های مختلف یک شعر که در قالب شعری قصیده سروده شده آشنا شدیم، بهتره ببینیم کدوم شاعرها از این قالب استفاده کردن. شاعرهای خوش نامی مثل رودکی، منوچهری، مسعور سعد سلمان، قاآنی، امیر فیروزکوهی، فرخی سیستانی، ناصرخسرو، انوری و دکتر مهدی حمیدی، از بهترین قصیده‌سرایان تاریخ هستن.

قالب شعری مثنوی

مثنوی در لغت به معنی مزدوج یا دوتایی هست. به همین دلیل، به اشعاری که هر بین اون دارای دو قافیه باشه رو مثنوی میگن. در قالب شعری مثنوی هر بیت یک قافیه جداگانه داره که با بیت‌های دیگه فرق داره. بنابراین سرودن مثنوی راحت‌تر میشه و شاعر میتونه شعر رو تا ابیات زیاد هم ادامه بده و برای سرودن منظومه‌های بلند از این قالب شعری استفاده کنه. تعداد ابیات مثنوی می‌تونه از دو بیت شروع بشه و بدون هیچ محدودیتی ادامه پیدا کنه.

قالب شعری مثنوی می‌تونه برای سرودن شعر در موضوعات حماسی، عرفان، تاریخی، عاشقانه، اخلاقی و تعلیمی استفاده بشه. شعرای معروفی مثل فردوسی، مولانا، عطار نیشابوری، نظامی گنجه‌ای، سعدی و اسعد گرگانی در قالب مثنوی به سرودن شعر پرداختن.

مقایسه غزل، قصیده و مثنوی

حالا که با هر یک از قالب‌های شعری غزل، قصیده و مثنوی آشنا شدیم، می‌تونیم تفاوت‌ها و شباهت‌های اون‌ها رو بررسی کنیم. برای مقایسه غزل، قصیده و مثنوی باید جنبه‌های مختلفی از شعر رو بررسی کنیم.

از نظر تعداد ابیات

غزل بین 4 تا 12 بیت داره و در بیشترین حالت، 15 بیت میشه. تعداد ابیات قصیده هم معمولاً بیشتر از 15 بیت داره و ممکنه تا 79 بیت برسه. اما برای مثنوی هیچ محدودیتی وجود نداشته و از 2 تا حتی هزاران بیت هم می‌رسه.

از نظر ساختار شعری

ساختار شعری در غزل و قصیده با هم یکسان بوده و مصرع اول از بیت اول، با سایر ابیات زوج هم‌قافیه هستن. در قالب مثنوی هم هر بیت قافیه‌های جداگانه دارن.

از نظر موضوع

در سرودن اشعار در قالبی مثنوی، معمولاً موضوعات داستانی بوده و روایتی را حکایت می‌کنن. غزل هم برای موضوعات عاشقانه و احساسی استفاده میشه و بیشتر برای وصف معشوق کاربرد داره. اما از قالب قصیده برای پند و اندرز یا وصف موضوعات طبیعی استفاده میشه و شخصی بزرگ رو مدح می‌کنه.

از نظر تاریخی

می‌تونیم تفاوت های غزل، قصیده و مثنوی رو از نظر تاریخی هم بررسی کنیم. اگرچه گفته میشه که غزل در ششم به طور رسمی به عنوان یک قالب شعری مجزا شناخته شده، اما در دوره های قبل از اون هم وجود داشته. در واقع بسیاری شاعران معتقدن که غزل در واقع از بخش ابتدایی قصیده یا همون تغزل، گرفته شده. در هر حال، با ورود غزل شاعران بیشتری به سمت سرودن شعر در این قالب روی آوردن و قصیده کم‌کم جایگاه خودش رو از دست میده. مثنوی اما یکی از مهم‌ترین قالب‌های شعریه که جایگاهی والا در ادبیات فارسی داره. از این قالب شعری حتی در دوره معاصر هم استفاده میشه.

در این مطلب ما سعی کردیم که شما رو با برخی از تفاوت‌های قالب اصلی شعر یعنی غزل، قصیده و مثنوی آشنا سازیم. امیدواریم که این مقاله مورد توجه تون قرار گرفته باشه. در صورتی که شما هم با تفاوت‌های دیگر قالب غزل، قصیده و مثنوی آشنایی دارید، می‌تونید با ما به اشتراک بگذارید.